Cmentarz przy ulicy Kopernika
data powstania 1801 r.
Mapa dojazduCmentarz przy ulicy Kopernika
Najstarsza część cmentarza rzymsko-katolickiego znajduje się po prawej stronie od głównego wejścia. Można tam odnaleźć najstarsze ceglane nagrobki — Seweryna Bończy-Skarżyńskiego z 1814 r. i Antoniego Jezierskiego z 1822 r. oraz inne zarośnięte i uszkodzone z połowy XIX wieku.
W 1838 r. — staraniem proboszcza ks. Pawła Andruszkiewicza — usunięto parkan, a cmentarz otoczono murem, zasadzono topolę balsamiczną i krzewy. W tym samym roku wzniesiono kaplicę grobową, ceglaną rotundę fundacji Mateusza Śmiarowskiego dla jego żony Wincenty z Rupińskich i pięciorga ich zmarłych dzieci — początkowo pw. Św. Wincentego, potem Św. Krzyża. W 1839 r. M. Śmiarowski darował kaplicę na potrzeby parafii katolickiej.
W 1846 r. Rada Administracyjna Królestwa i Policja Lekarska wydała przepisy dotyczące uporządkowania cmentarzy w ciągu dwóch lat (reskrypt z 31.V./12.VI.1846 r.) Zgodnie z nimi mogły istnieć dwa rodzaje grobów: stałe (nagrobki z kamienia i żelaza) oraz czasowe (krzyże drewniane). Powtórne grzebanie zmarłych dozwolone było po okresie 15 - 30 lat. Zmarli w wyniku epidemii np. cholery chowani byli w wydzielonych miejscach jak również samobójcy i dzieci nieochrzczone. Zgodnie z zaleceniem wydanym w 1852 r. przez lekarza powiatowego i policję, przy każdym grobie stał słupek z numerem odpowiadającym zapisowi w księdze zmarłych.
W związku z rozwojem miasta, powstaniem guberni łomżyńskiej w 1867 r. i wzrostem liczby mieszkańców, która wynosiła w tymże roku ponad 10 tys., wynikła konieczność rozszerzenia cmentarza — powiększono go w latach 1849, 1861 — 1879 o tereny położone na wschód.
W 1853 roku postawiono dom przedpogrzebowy według projektu budowniczego powiatowego, Teodora Bogumiła Seyfrieda. W 1866 r. wystawiono murowaną dzwonnicę w pobliżu kaplicy Śmiarowskich. W 1879 r. pojawiła się neogotycka brama, a w 1888 r. mur od strony szosy zambrowskiej. Na przełomie XIX i XX wieku dużo grobowców było zniszczonych i zaniedbanych. W 1901 — 1902 r. cmentarz uporządkowano i obsadzono drzewami aleję cmentarną. Pierwotny drzewostan jednak nie zachował się.
Przed 1939 rokiem powstał projekt przeniesienia cmentarza katolickiego na niewielkie wzgórze położone po lewej stronie drogi prowadzącej z Łomży do Zawad. Tam zaczęto budować kaplicę cmentarną — część wzniesionych murów rozebrano w okresie wojny.
Cmentarz ewangelicki istniał od 1801 r., a nadany został darowizną i decyzją Rządu Pruskiego z tegoż roku, pomimo że gmina ewangelicko-augsburska była nieliczna. Zwiększyła się dopiero w latach 30-tych XIX w.: w 1830r. liczyła 65 rodzin, czyli około 250 osób. Nie miała własnego kościoła, plebanii i szkoły. Nabożeństwa odbywały się w sali gimnastycznej kolegium pijarów. Parafię utworzono dopiero w 1843 roku, a w 1853 r. przekazano w użytkowanie kościół popijarski.
Cmentarz początkowo był otoczony parkanem, ale w 1831 r. wojska rosyjskie rozebrały go i zużyły na baterie i okopy. W 1844 r. cmentarz obmurowano od północy i południa i wzniesiono kaplicę cmentarną. Stronę wschodnią zamykał mur cmentarza katolickiego, zachodnią — prawosławnego. W 1879 r. wzniesiono neoromańską bramę główną. Liczba zmarłych ewangelików ciągle się zmniejszała. Po 1945 r. w ogóle nie było osób tego wyznania na terenie miasta. W 1977 r. cmentarz ewangelicki przejęła gospodarka komunalna.
Cmentarz prawosławny został założony prawdopodobnie około 1834 r. wraz z powstaniem cerkwi prawosławnej. Najwcześniejsza wzmianka o nim pochodzi z 1839 roku. Obejmował tereny położone na zachód i południe od istniejących już cmentarzy katolickiego i ewangelickiego. W związku z powstaniem nowych cerkwi i utworzeniem guberni łomżyńskiej oraz. napływem ludności wyznania prawosławnego był kilkakrotnie rozszerzany i powiększany. W latach 1851 — 1876, 1884— 1891 oraz w 1906 r. W 1910r. wybudowano kaplicę neoklasycystyczną pw. Grobu Pańskiego. Cmentarz zamknięto w 1922 r. W 1977r. przejęła go w zarząd gospodarka komunalna.
Decyzją wiceprezydenta Łomży z 29.1X.1977 r. dwie działki gruntu z dawnego cmentarza prawosławnego i ewangelickiego przekazane zostały parafii katolickiej w użytkowanie na 50 lat. W tymże roku powstał jeden zespół cmentarny parafialno-komunalny w Łomży.
Na XIX-wiecznym cmentarzu łomżyńskim znajduje się ponad 560 zabytkowych nagrobków zróżnicowanych pod względem stylowym, artystycznym i materiałowym. Zachowały się grobowce i nagrobki w stylu klasycystycznym, neoklasycystycznym, neogotyckim, eklektycznym, niektóre z elementami neorenesansowymi. Współczesne nagrobki są — można powiedzieć — bezstylowe w porównaniu z nimi. Nagrobki zabytkowe pod względem architektonicznym tworzą piękne pod względem artystycznym kompozycje. Przedstawiają urny żałobne, złamane kolumny, kapliczki z Madonną oraz figurki dziecięce, rzeźby w blasze. Jest również cały szereg krzyży i ogrodzeń żelaznych. Grobowce i nagrobki robione były przeważnie z kamienia, piaskowca, granitu, czasami z żelaza i blachy oraz wyjątkowo z marmuru. Wykonawcami byli kamieniarze oraz znane firmy kamieniarsko-rzeźbiarskie z Łomży i Warszawy.
Te piękne zabytki cmentarne w większości są zniszczone i wymagają konserwacji: W związku z tym w narożniku północno-zachodnim cmentarza komunalnego (dawniej prawosławnego) w 1978 r. utworzono niewielkie lapidarium, w którym zgromadzono fragmenty ogrodzeń żeliwnych, 32 nagrobki i krzyże, secesyjną kaplicę grobową.
toolczyk.pl